मन्दिरको स्थान:
यो मन्दिर तमिलनाडुको त्रिची जिल्लाको उरैयूरमा अवस्थित छ। यो त्रिची-इरोड रेलवे लाइनको बीचमा उरैयूरमा छ। त्रिची जङ्क्सनबाट २ माइल टाढा छ। यो नाचियार कोइलको नजिकै पर्छ, जुन त्रिची-मेन गार्ड गेटको बीचमा छ।
स्थल पुराण:
एक पटक महान ऋषिहरूबीच त्रिमूर्ति (ब्रह्मा, विष्णु र महेश्वर) मध्ये को महान् हुन् भन्नेबारेमा विवाद भयो। तर, उनीहरूले निष्कर्षमा पुग्न सकेनन्। अन्ततः ऋषिहरूले यस समस्याको समाधानका लागि महर्षि भृगु मुनिलाई सल्लाह माग्न उपयुक्त ठाने। भृगु मुनिले उनीहरूको कुरा स्वीकार गर्दै समाधान दिने वाचा गरे। पहिले उनी कैलाश गए जहाँ भगवान शिव र देवी पार्वती निवास गर्नुहुन्थ्यो। तर द्वारपालहरूले उनलाई प्रवेश गर्न रोकिदिए। उनीहरूको यस्तो व्यवहारले भृगु मुनि निराश भए र सोचे कि शिवजीले भक्तहरूको समस्या समाधान गर्न सहज पहुँच दिन सक्दैनन्। त्यसपछि उनी सत्यलोक गए जहाँ भगवान ब्रह्मा र देवी सरस्वती रहनुहुन्थ्यो। त्यहाँ पनि ब्रह्माजीलाई भेट्न नपाएपछि उनी वैकुण्ठ गए जहाँ श्रीमन नारायण र देवी लक्ष्मी बस्नुहुन्थ्यो। वैकुण्ठमा भृगु मुनिलाई सम्मानपूर्वक स्वागत गरियो। श्रीमन नारायणले उनलाई आसन दिनु भयो र पाद पूजन पनि गर्नु भयो। तर यो क्रियाले देवी लक्ष्मीलाई असन्तोष गरायो र उनले नारायणलाई यस्तो नगर्न भनिन्। लक्ष्मीको यस्तो व्यवहारले भृगु मुनिलाई क्रोधित बनायो र उनले देवी लक्ष्मीलाई श्राप दिए कि उनी साधारण मानवका रूपमा पृथ्वीमा जन्मिनेछिन्। देवी लक्ष्मीले श्राप पाएर दु:खी भइन्। तर, श्रीमन नारायणले उनलाई सम्झाउँदै यो सब भाग्य अनुसार भएको बताउनुभयो र आफू पनि पृथ्वीमा आउने आश्वासन दिनुभयो। त्यही समयमा पृथ्वीमा धर्मवर्मन नामक राजा कुम्भकोणम, चोल नाडुमा शासन गरिरहेका थिए। राजा एकदिन जंगलमा शिकार खेल्न जाँदा केही ऋषिहरू दानवहरूको सतावटबाट पीडित भएको देखे। राजा धर्मवर्मनले उनीहरूको रक्षा गर्ने बचन दिए। तर धर्मवर्मनलाई निःसन्तान भएको पीडाले सताएको थियो। ऋषिहरूले यज्ञ गरेर उनलाई सन्तान प्राप्त गराउन सहयोग गरे। यज्ञपछि आशरीरीले घोषणा गर्यो कि यदि उनले देवी लक्ष्मीको उपासना गरे, तिनी स्वयम् उनको पुत्रीका रूपमा जन्मनेछिन्। यसपछि राजा धर्मवर्मनले उपासना गरे र उनलाई “वर लक्ष्मी” नामकी पुत्री प्राप्त भइन्। जब वर लक्ष्मी विवाह योग्य भइन्, राजा धर्मवर्मनले स्वयंवरको आयोजना गरे। धेरै राजा सहभागी भए। स्वयंवरमा श्रीमन नारायण पनि गएका थिए। वर लक्ष्मीले उनलाई हेरेपछि बिना ढिलाई मालाले श्रीमन नारायणलाई वरण गरिन्। यो विवाहपछि राजा धर्मवर्मनले श्री रंगनाथ स्वामीको “कल्याण” स्वरूपको मूर्ति स्थापना गरेर मन्दिर बनाएका थिए।
विशेषता र उत्सव:
- पङ्गुनि महिनामा १० दिनको उत्सव हुन्छ।
- पहिलो दिन श्री रंगनाथ स्वामी श्रीरंगमबाट उरैयूर आउनुहुन्छ।
- पङ्गुनि उत्सवको अन्तिम दिन, श्री रङ्गनाथले कमलवल्ली नाचियारसँग विवाह गर्नुहुन्छ।
- यो मन्दिरमा केवल मूलवर (मुख्य मूर्ति) पाइन्छ। उत्सवरको रूपमा श्रीरंगमको उत्सवरलाई मानिन्छ।
- यस मन्दिरलाई “थिरु उरैयूर” भनिन्छ, किनभने यहाँ देवीको सेवा “बस्ने” (इरुन्धा सेवा) र “सुत्ने” (किदन्था सेवा) दुबै स्वरूपमा पाइन्छ।